ONALARINGIZ QORNIDAN BIRON NARSANI BILMAGAN HOLINGIZDA ChIQARDI

Imom Zahabiy " سير أعلام النبلاء" nomli kitoblarining 13- jildi 285-sahifasida Baqiy ibn Maxlad tarjimai holida shunday deydilar "Baqiy ibn Maxlad ilm va amalda yetakchi imom, peshvo va hofizdir. O’xshashi yo‘q, tengsiz tafsir va musnad kitobining muallifi. Andalusga juda katta ilm olib kirgan. Mujtahid, solih, ishonchli, rosgo‘y, ilmu amalda peshvo tengi yo‘q robboniy olimdir".
Shunchalik maqtovga sazovor bo‘lgan bu inson qanday qilib olim bo‘lib yetishdi? Onasidan olim bo‘lib tug‘ilmagani aniq.
"Alloh sizlarni onalaringiz qornidan biron narsani bilmagan holingizda chiqardi" (Nahl surasi 78-oyat)
Demak ibn Maxlad ham olim bo‘lishidan oldin tolib bo‘lgan. Tolib yo‘liqishi kerak bo‘lgan qiyinchiliklarga yo‘liqqan, og‘ir kunlarni boshidan kechirgan. O’qish, yozish, yodlash, shahardan shaharga o‘tib olimlar huzuriga borish, tinimsiz izlanish va sabr-bardosh bilan ilmga yetishgan. Kelinglar, uning ilm tahsiliga ham bir nazar tashlaylik.
"سير"ning 13-jildi, 292-sahifasida keladi.
"Ayrim olimlar Baqiy ibn Maxladning nabirasi Abdurrahmon ibn Ahmad kitobidan naql qiladilar. "Bobomiz Makkadan to‘ppa-to‘g‘ri Bag‘dodga yo‘l oldi. Ahmad ibn Hanbal bilan uchrashish bobomizning katta orzu-armoni edi. Bobomiz hikoya qilib deydi:
Bag‘dodga yaqinlashganimda Ahmad ibn Hanbal haqida noxush xabar eshitdim. Ahmad ibn Hanbal ahli sunna e’tiqodida mahkam turib "Qur’on Allohning kalomi, maxluq emas" deb to‘g‘ri aqidadan bir qadam ham ortga chekinmay sobit turgan emishlar. Saroyga chirmashib olgan "mu’taziliylar" (naqldan aqlni ustun qo‘yguvchi firqa, ya’ni Qur’on va sunnatdan o‘z noqis aqllarini ustun qo‘yguvchilar) xalifani imomga qarshi gij-gijlab qo‘ygan. Natijada imom dars berishdan taqiqlanganlar.
Buni eshitib yuragim siqildi. Tushkun ruhda Bag‘dodga kirib keldim. Kiraga uy olib joylashdim. Jome’ masjidini surishtirib topib keldim. Jome’da juda katta ilmiy davra bo‘layotgan ekan. Davraning boshida bir kishi "rijollar" haqida gapirmoqda. "Bu kishi kim?" deb so‘radim. "Yahyo ibn Ma’iyn" deyishdi. Davradan joy olib o‘tirdim. Bir ozdan so‘ng o‘rnimdan turib Yahyo ibn Ma’iynga qarata:
– Ey Abu Zakariyo, men o‘z yurtidan uzoq musofirman. Bir nechta savollarim bor. Alloh rahmat qilgur, savollarimga javob bersangiz,- dedim.
– So‘rayver,- dedi olim.
Men o‘zim ko‘rgan-bilgan hadis rivoyat qilguvchi kishilar haqida so‘radim. So‘ragan kishilarimning ayrimlari haqida iliq so‘zlar aytdi, ayrimlarini ayblab, tanqid qildi.
– Hishom ibn Ammorga nima deysiz?-so‘radim men.
– Hishom ibn Ammor – u Abu Validdir. Dimashqdan, hadisi olinadigan ishonchli kishi, balki ishonchlidan ham yuqoridadir.
"Boshqalarda ham savol bor, shuncha so‘raganingiz yetar", degan ovozlar ko‘tarilib qoldi. Men tik turganimcha qimirlamay savolda davom etdim.
– Yana bir kishi haqida so‘ramoqchiman, Ahmad ibn Hanbalga nima deysiz?
Yahyo ibn Ma’iyn menga taajjublanib boqib:
– Biz-a?! Bizdeklar Ahmad haqida gapiramizmi?! Bizga kim qo‘yibdi u kishi haqida gapirishga. Modomiyki so‘rabsan aytay: Ahmad ibn Hanbal musulmonlar peshvosi va imomi, musulmonlarning eng afzali va eng yaxshisidir,- dedi.
Dars tugagach Ahmad ibn Hanbal manzilini topib bordim. Eshik qoqdim. Imomning o‘zlari eshikni ochdilar. Men o‘zimni tanishtirdim.
– Men musofirman. Uzoq o‘lkadan keldim. Bag‘dodga ilk kelishim. Tolibi hadisman, Rosululloh e sunnatlarini jamlayman. Safarimdan yagona murod sizni ko‘rib, sizdan hadis eshitishdir.
– Ichkariga kiring, birovning ko‘zi tushib qolmasin – dedilar. Ichkariga kirdim.
– Qaerdan keldingiz?
– Uzoq Mag‘ribdan.
– Afriqodanmi?
– Undan ham olisdan. Afriqoga kelish uchun kemaga minamiz, o‘rtada dengiz bor. Men Andalusdanman.
– Ha, juda olisdan kelibsiz. Men sizga bajonidil yaxshilik qilmoqchiman, biroq, hozirgi kunlarda meni dars aytishdan man etishdi...
– Bularning barchasidan xabardorman. Ijozat bersangiz o‘z fikrimni bildirsam.
– Marhamat.
– Meni Bag‘dodda hech kim tanimaydi. Agar ruxsat bersangiz har kuni uyingizga tilanchi suratida kelib dars olsam. Har kelganimda bir dona hadis aytsangiz ham boshim osmonga yetadi.
– Yaxshi tadbir, hozircha ilmiy davralarda ko‘rinmay turganingiz ma’qul. Muhaddislar oldiga ham bormay turing.
– Bosh ustiga.
Taklifim qabul bo‘lganidan quvonib ketdim. Ustimga janda tashlab, boshimga eskiroq matodan o‘rab, qo‘limda hassa bilan har kuni imom Ahmad rahmatullohi alayh uylariga tilanib keldim. Har kelganimda imom menga ikkita, gohida uchta yo undan ko‘proq hadis aytardilar.
Imom Ahmad boshiga tushgan qora kunlar ham ko‘tarildi. Haqiqat g‘alaba qozondi. Imom yana qaytadan dars bera boshladilar. Men ham eski jandamdan qutulib oshkora darslariga qatnay boshladim. Imom Ahmad dars berishni boshlagan dastlabki kunda Jome’ga keldim. Jome’ talabalar bilan to‘lib bo‘lgan edi. Qalam, daftar ko‘targan talabalar yozishga shay. Men zo‘r-bazo‘r eshik yonidan joy oldim. Imom Ahmad meni uzoqdan ko‘rib qolib: "Tolibi ilmga yo‘l beringlar" dedilar. Men xijolatdan yonoqlarim qizarib ahli sunna val jamoa imomi yonlarida o‘tirib sarvarimiz Rosululloh e hadislarini eshita boshladim".

ILM LAZZATI

Ilm tahsilida qiyinchilikning kelishi tabiiy hol. Ana shu qiyinchiliklarni yengib olganlargina murodga yetadilar. Ilm ostonasida ro‘baru kelgan birinchi qiynchilikka yengilib ortga chekinish oqillar ishi emas. "Burgaga achchiq qilib ko‘rpani kuydiribdi" deganlaridek, seni o‘qishga qabul qilishmasa, birvarakayga o‘qishni tashlab ketma, boshqa chorasini top.
Agar sen uchun bir universitet eshigi yopilsa, o‘nlab ilm olish dargohlarining darvozasi lang ochiq. Tushkunlikka tushma, ortga chekinma. "Aqlli odam nordon limondan shirin sharbat tayyorlaydi, nodon esa asalni zaharga aylantiradi, bir musibatni ikki musibat qiladi". Ilm olish, izlanish, ijtihod va kashfiyot, ixtiro, yangilik eshiklarini hech kim berkita olmaydi. Holbuki bunday urinish bo‘lgan va hanuz davom etmoqda. O’z tarixini o‘rganishdan to‘sish, diniy ta’limotdan to‘sish, fan-texnika borasida faoliyatni o‘stirishdan to‘sish va hatto iqtisod va tibbiyotda olg‘a siljitmaslik harakatlari, hiyla va firib ishlatib xaloiqni savodsizlantirish, inkor qilib bo‘lmas haqiqat. Shunday bo‘lsa ham ilm-fan yo‘lini hech kim to‘sa olmaydi, faqatgina ilm-fanga rag‘bat bo‘lsa bas.
Ilm o‘rganish uchun katta lektsiya zali, mikrofon, ko‘chma, osma yoki devorga o‘rnatilgan mustahkam doskalar shart emas. (Topilsa juda soz,topilmasa nachora). Shundayin zabardast olimlar borki ularning har biri alohida katta bir dorilfunun. Sen ularni izla. Ilmlarini ol. Universitetga kirib olib o‘zing suymagan domla lektsiyasini majburan tinglab ensang qotib o‘tirgandan ko‘ra, har bir so‘zi tilla suvi bilan yozilajak xolis olimlar dargohiga bor. Kibrni sindirib, ilm yo‘lida biroz xorlikning achchiq suvlaridan ho‘pla, umr bo‘yi izzat sharobidan ichgaysan.
O’zing suyib tanlagan fanning chinakam egasi bo‘l. Izlan, kashfiyotga intil, o‘qi va o‘qit, o‘rgan va o‘rgat. Niyatingni to‘g‘irla, o‘shanda mashaqqatlar rohatga, ilm yo‘lidagi azob-uqubatlar lazzatga aylanadi.
Sayyid Siddiq Hasan al-Qannujiy, al-Buxoriy o‘zlarining "الحطة" nomli kitoblarining 17-sahifasida ilm lazzati haqida so‘zlayotib ulug‘ imom, ilmi va amali bilan hanuz odamlarga rahnamo bo‘lib kelayotgan Abu Hanifa رحمة الله عليه so‘zlarini keltiradilar:
"Biz topayotgan ilm lazzatini podshohlar bilib qolsa bormi, ular bizga qarshi qilich yalong‘ochlab urush qilishdan toymaydilar".
Muhammad ibn Hasan ash-Shayboniy deydilar:
"أين أبناء الملوك من هذه اللذة" "Podshohlar o‘g‘li bu lazzatni qaydan ham topsin?!"
Hissiy lazzatlardan totli bo‘lgan ma’naviy lazzatni ham bir tatib ko‘r. Kimdir uyiga diplom – bir parcha qog‘oz bilan qaytsa, sen ilm-ma’rifat bilan qayt.
Sen orzu qilgan akademik nizomga asoslangan o‘quv yurtlaridagi ahvolga bir nazar tashlaylik. Akademik o‘quv yili va uning zimnidan akademik o‘quv soatlarini taqriban chamalaylik.
Bir yilda o‘n ikki oy bo‘lsa, shu o‘n ikki oyning to‘qqiz oyi tahsil uchun uch oyi ta’til uchun ajratiladi. O’qishga ajratilgan to‘qqiz oyning ichida turli munosabatlar, bayramlar bahonasida tolib ilmlarga qo‘shimcha qisqa ta’tillar beriladi. O’sha qisqa ta’tillar majmuasi bir oy yoki undan ko‘p bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari har haftada tolibi ilmga ikki kun haqli dam olish kuni beriladi. Bu, bir oyda sakkiz kun demakdir. Ilm tahsili uchun ajratilgan to‘qqiz oy ichida esa 64 kun yo undan ozroq dam olish kuni bo‘lar ekan. 64 kun ikki oy demakdir.
Demak, uch oy yozgi ta’til, bir oy turli munosabatlar bahonasida beriladigan ta’til, ikki oy dam olish kunlari yig‘imi.
Alloh haqi, insof bilan aytgin, yigitlik davrini ilmga bag‘ishlagan talabaning ilm tahsili uchun qancha vaqti qolyapti?! Roppa-rosa olti oy. U olti oyni yeyish-ichish, o‘yin-kulgi, tartibsiz uyqu, hordiq, pardoz-andoz, ziyorat, bozor kezish, do‘konma do‘kon daydish va nazoratsiz, bekorchi yigitning bizga qorong‘i "zaruriy ishlariga" taqsimlab chiq. "Issiq jon" deganlaridek talabaning betoblik davrini ham bunga qo‘shib qo‘y. Sog‘ligida qo‘liga kitob olmagan kishi, betobligida kitob olarmidi? Shulardan ortganini o‘qishga ber. Natijada tahsilga ajratilgan to‘rt yil ikki yilga qisqaradi, ana shu ikki yilning bir yili yoki undan ozi sof o‘qish kunlariga to‘g‘ri keladi.
To‘rt yilning hammasini o‘qishga bag‘ishlab, o‘quv yillaridan, ta’tillardan unumli foydalanayotgan talabalar yo‘q emas, bor, ko‘plab topiladi. Lekin shuning muqobilida o‘quv yillarining hammasini ta’tilga aylantirib yuborib, o‘qishni bitirar paytda "Diplom" bilan qaytayotganlar ham yo‘q emas. Ana o‘shandaylar din nomidan gapirsa, ana o‘shandaylar tabib – vrach, doktor nomini olsa, ana ushandaylar qozi-yu, ana shular ikki kishini tepasiga rahbar bo‘lsa qiyomatni kutishdan bo‘lak chora qolmaydi. Yerning ustidan ko‘ra, osti afzal bo‘lib qoladi.
Akademik nizomda o‘qish kunlari o‘qib, dam olish kunlari dam olib, ta’tilda uxlab, o‘ynab-kulib yurib, pirovardida quruq nazariyaboz bo‘lib chiqqanlardan biri "kulliyotga kirganda tavozuli johil edim, kulliyotni bitirarda betavozu, mutakabbir johil bo‘lib chiqdim," deb afsuslangan ekan.
Uzoq yillar diniy ta’lim olib qishlog‘iga qaytgan yigitdan janoza namoziga o‘tib berishini so‘rashibdi. Yigit umrida janoza namozi o‘qimagan ekan, janoza qanday o‘qilishini ham bilmas ekan. (Chog‘i o‘sha kuni darsga kelmagan, kelgan bo‘lsada qolipi darsdayu, qalbi dars tashqarisida kezgan) Har nechuk, yigit "Allohu akbar" deb quloq qoqib namozni boshlabdi. Bir ozdan so‘ng yana "Allohu akbar" deb ruku’ga ketibdi. Diniy savodi yo‘q avom xalq esa nima qilarini bilmay hayron... Yarmi imomga ergashib ruku’ga egilgan, qolgan yarmi tik turgan holida qotib qolgan. Ana shunaqasi ham bo‘lar ekan...
Do‘sting kulliyotga qabul bo‘lib ichkarida esnab o‘tirsa, sen kulliyot tashqarisida yugurib-elib, uyquni qochirib olimlar xuzuriga borib o‘qi. Ostonalarida o‘tir. Ajab emaski, Alloh sendagi sadoqatga mukofot o‘laroq ilmingga, sa’y-harakatingga barakotlar bersa. Ajab emaski, jaholatdagi qavmingni jaholatdan qutqarsang. Saodatga tashna xalqingga saodat olib kelishga sababchi bo‘lsang. O’shanda yigitlikni zoei qilgan do‘sting afsuslanib nadomat cheksa, sen do‘ppingni osmonga otib quvonarsan. Ana o‘shandagina yeru osmondagilar, hatto dengizdagi baliqlar ham senga istig‘for aytishadi.
Bir yilning o‘n ikki oyining hammasidan unumli foydalan. O’n ikki oyning yigitlik kunlaring ekanini unutma. Shag‘dam oldinga ketayotgan sermahsul yigitlik davring orqaga qaytmasligini yodingdan ko‘tarma. Yigitlikdan keyin boshqa bir davr keladi, u davrdagi yelib yugirishlar go‘yo yerga mustahkam qotirilgan, joyidan jilmas velosipedni jon jahdi bilan haydashdek gap.
Ibn Javziy deydi: "Yoshligini ilmga sarflaganlar, keksayganda izzat-ikrom mevasini yig‘adi".
Ahmad ibn Hanbaldan so‘rashdi:
– Qachongacha ilm o‘rganamiz?
– Qabrga qo‘yilguncha,-javob berdilar imom.
Abu Rayhon Beruniy oxirgi nafaslarini olayotgan hayotining so‘ngi soatlarida yonlariga ahli ilmlardan biri kirib keldi, hol-ahvol so‘radi. Shunda olim:
– Kecha faroiz ilmidan momoning nasibasi haqida nima deb aytib eding? – deydilar.
– Taqsir, hozir o‘rnimikin, betobsiz...
– Ha, ayni o‘rni. Agar men xato tushungan bo‘lsam o‘limim oldidan xatoimni to‘g‘irlab, Alloh huzuriga tavba bilan borayin, agar sen xato qilayotgan bo‘lsang, o‘limim oldidan bir xatoni to‘g‘irlab ketayin.
Yigit olim oldidan hovliga chiqqanda, ichkaridan ayollarning yig‘i tovushi eshitildi.

Hayratni oshiradigan yana bir hikoya.

"أحكام النساء" kitobining muallifi Jamoliddin Abu Faraj hech qanday diplomga ega bo‘lmagan o‘tmishdagi ayollarning ilmiy darajasi va nodir taqvosiga misol keltirib deydi : "Bir ayol non yopaman deb xamir qoriyotganda "eringiz olamdan o‘tdi", degan xabar keladi. Noxush xabarni eshitgan ayol xamirdan qo‘lini olib "endi bu xamirda bizga sheriklar paydo bo‘lib qoldi", degan ekan, ya’ni merosni nazarda tutmoqda. Eri o‘lgan ayol, agar eridan farzandi bo‘lsa, erning qoldirgan mol mulkidan sakkizdan bir qismini olishga haqlidir, farzand bo‘lmasa to‘rtdan birini oladi. Agar ayollar birdan ortiq bo‘lsalar, ularning hammalari o‘sha bir ulushda sherikdirlar. Xamir qoriyotgan ayol shariatning bu hukmini anglab yetib, xamirning hammasiga egalik qilishdan qo‘rqqan ekan.
To‘rt-besh yil o‘qib "olim bo‘ldim" deyishlikning o‘zi xato, bilimini hayotga tatbiq qilmaslik ikkinchi katta xato. O’qiganiga amal qilmay va o‘qishni yig‘ishtirib qo‘ygan kishi onasidan qanday johil tug‘ilgan bo‘lsa, ayni o‘sha johilligiga qaytib qolishi hech gap emas. Kundalik taom kanda qilinmaganidek, kundalik o‘qish ham kanda qilinmasligi kerak.

"UNIVYeRSITYeTGA KIRMAY OLIM BO’LISh MUMKINMI?"

Avvalo shuni eslatib o‘tish o‘rinliki, biz bu savolni o‘rtaga tashlash bilan qadimdan yetuk olimlarni yetishib chiqishiga sabab bo‘lgan, hozirda ham tahsinga loyiq ish-faoliyat olib borayotgan, din va dunyo ravnaqi yo‘lida katta hissa qo‘shayotgan, ulug‘ ilmiy dargohlar – universitet, dorilfunun, jome’alar qadriga til tekkizmoqchi emasmiz. Ular olib borayotgan yuksak, olamshumul ishlarga shubha bildirmaymiz. Bu kabi o‘quv muassasalarining insoniyatga xizmati inkor qilib bo‘lmas darajada ulkan. Maorifga, ilm-fanga jiddiy e’tibor qaratayotgan davlatlarning taraqqiyot shohsupasini egallab, qo‘ldan bermayotganlari hammaga ma’lum. (Ma’naviyat, axloq-odob, qadriyat, hidoyat, sog‘lom e’tiqod borasida tanazzulga uchraganlarini ham alohida ta’kidlash o‘rinli). Lekin hammamizga shu ham ma’lumki, bu ilmiy dargohlar (xoh diniy va xoh dunyoviy bo‘lsin) o‘qish talabgorlarining barchasini o‘z bag‘riga sig‘dira olmaydi. Talabgor ko‘p, joy kam. Iymon hukmronligi siqib chiqarilgan davlatlarda poraning rivojlanishi va ko‘p joylarda ildiz otib, ommaviylashayotgan "tanish-bilish" sistemasining qo‘llanilishi iqtidorli talabalar orzusi yo‘lida to‘g‘anoq bo‘lmoqda. O’qishga layoqatli yigitlar ilm dargohlaridan chetlatilib, o‘qishga hushi yo‘q, mansab va obro‘ talabgorlariga keng quloch ochilmoqda. Ilm maskanining sanoqli o‘rinlari chinakam egalaridan bashqalarga berilmoqda.
Xo‘sh, biron sababga ko‘ra o‘qishga qabul bo‘lmagan yigit nima qilishi kerak? Iqtidorini tiriklayin dafn etsinmi? Ilm tahsili uchun eng qulay davr – yigitlikni o‘yin-kulgi yoki qora mehnat ichida xarob qilsinmi?
Yana o‘sha savol "universitetga kirmay olim bo‘lish mumkinmi?" "Ha, mumkin", desak bu jo‘n javobga hamma ham darhol qanoat hosil qilmaydi. "Mumkin, juda ham mumkin, mumkin bo‘lganda qandoq" desak olam guliston, lekin biz tarixga va voqe hayotga tayanib aytgan bu javobimiz hammani ham birday qoniqtirmaydi. Shuning uchun "diplom" "universitet" degan tushunchalar paydo bo‘lmasdan oldingi zamonga qisqa nazar tashlaylik.

YIG’LATADIGAN O’TMISh...

O’sha davrlarda jamiyatdagi barcha qatlamlar va barcha yoshdagilar uchun ilm yo‘li ochiq bo‘lgan. Mamlakat rahbari va davlat arboblaridan tortib oddiy fuqarogacha ilm olish, ilmni o‘stirish huquqiga ega bo‘lgan. Sarmoyadorlar, chorvadorlar, dehqonlar, bog‘bonlar, zamindorlar, kosib-hunarmandlar, hatto qullar va cho‘ri qizlar uchun ilm yo‘li keng ochiq bo‘lgan. Kishi bir vaqtning o‘zida ham davlat arbobi, ham olim bo‘lgan. Umar ibn Abdulaziz bir vaqtning o‘zida xalifa va yetuk olim bo‘lgan. Ma’mun muhaddislar davrasida o‘tirib toliblarning "ustoz Alloh rozi bo‘lsin, qayta ayting, yozolmay qoldim" deyishlarini eng lazzati onlar deb bilgan. Shuningdek, kishi bir vaqtning o‘zida katta sarmoyador va katta olim bo‘lishi mumkin. Bunga yaqqol misol mazhab boshi, kufalik Abu Hanifa rahmatullohi alayhdir. Imom A’zam ta’lim va tarbiya bilan shug‘ullanish barobarida katta tijoratni ham yurg‘izganlar. O’zlarining hisoblaridan iqtidorli, muhtoj talabalarga maosh tayinlaganlar.
Lays ibn Sa’d misrlik faqih va muhaddis olimlardan. Imom Shofiiy imom Molik qo‘lida (Madinada) ta’lim olib bo‘lganlaridan keyin Misrga Lays yoniga shoshadilar. Misrga yetganlarida odamlar endigina Laysni dafn qilib qaytayotgan ekanlar. Muhammad ibn Idris ash-Shofiiy Lays qabri poyida turib: "guvohlik beramanki, albatta sen Molik ibn Anasdan faqihroqsan" degan ekanlar.
Xuddi ana shu olim katta tijorat sohibi bo‘lgan. Hikoya qilishlaricha Misr qishloqlarining birida bir kambag‘al ayolning o‘g‘li kasal bo‘lib qoladi. Tabib asal ichishni tavsiya qiladi. "Asalga qayga borsam ekan?" deb o‘ylanib turgan ayolga qo‘shnisi yo‘l ko‘rsatib "Lays ibn Sa’dga boring" deydi. Ayol kichik idishni ko‘tarib Laysdan asal so‘raydi. Lays xodimlariga qarata:
– Falon, falon ratl (ko‘p miqdorni aytadi) asal beringlar,-deydi.
– U ayol o‘ziga yarasha so‘rayapti,- deydi xodimlar.
– Biz o‘zimizga yarasha beramiz,- deydi olim.

O’ZIMIZNING TOMONLARDA...

Navbatdagi misol o‘z diyorlarimizdan. Misollarni turli makonlardan tanlashimizning sababi, Islom hamma yerda bir xil meva berishini ziyrak o‘qiguvchiga eslatishdir. So‘zlamoqchi bo‘lganimiz ulug‘ muhaddis olim va katta sarmoyador tojir Abdulloh ibn Muborakdir. Foydadan xoli bo‘lmagani uchun hamyurtimiz Abdulloh ibn Muborakning ibratomuz hayotlaridan qisqa lavhalarni bir oz ko‘proq keltirmoqchimiz. Diyorimizdan chiqqan bu ulug‘ olim, saxovat bilan dong taratgan, tarixda yaxshi nom qoldirgan, qo‘li ochiq katta sarmoyador inson hayotida tolib ilmlar, olimlar va barcha musulmonlar uchun katta ibratlar bor.
Abdulloh ibn Muborak yetuk muhaddis olim va katta sarmoyador bo‘lganlar. Zohid olimlardan Fuzayl ibn Iyoz Abdulloh ibn Muborak olib kelgan, keti ko‘rinmaydigan tijoriy karvonni ko‘rib "Abdulloh, o‘zingiz zuhdu taqvo haqida kitob bitasizu, karvoningizning keti ko‘rinmaydi-ya?" debdilar.
"Yo‘qchilikdan birovga qo‘l cho‘zish oridan saqlanish uchun, yuzimning suvini, or-nomusimni saqlash uchun, Robbimning ibodatini to‘liq ado etishga ko‘magi tegadi, deb tijorat qilaman"- degan ekanlar.
"Abdulloh ibn Muborak Marv shahridan. Onalari Xorazmdan, otalari turklardan," deb tanishtiradilar imom Zahabiy.
Ahmad ibn Hanbal deydilar: "Ibn Muborak bir yuz o‘n sakkizinchi yilda tug‘ulgan."
Abdulloh ibn Muborak deydi: "Abu Hanifa dadamga qarata "bolangning onasi omonatni qanday olgan bo‘lsa, shunday topshiribdi," dedilar. Men dadamga juda o‘xshab ketar ekanman."
Zahabiy deydi: "Ibn Muborak ilm talabida Haramayn – Makka va Madinaga, Shomga, (Suriya, Urdun, Falastin diyorlari Shom deyilgan) Misrga, Iroqqa va Jaziraga safar qilgan. Ko‘p shaharlarda hadis aytgan. Rivoyat qilgan hadislari hujjatligiga ittifoq qilingan."
Abbos ibn Mus’ab deydi: "Ibn Muborak hadis ilmini, fiqhni, arab tili va adabiyotini, tarixni, shuningdek shijoat, tijorat va saxovatni jamlagan olimdir. U bu kabi oliyjanob xislatlari bilan ko‘plarning muhabbatini qozondi."
Abu Usoma deydi: "Ibn Muborak muhaddislar orasida go‘yo odamlar orasidagi amirdek edi."
Ash’as ibn Sho‘‘ba hikoya qiladi: "Horun ar-Rashid Raqqa shahriga keldi. Ayni shu kuni Abdulloh ibn Muborak ham Raqqaga kelgan edilar. Ibn Muborak kelganidan darak topgan xaloiq ko‘chalarga chiqishadi. Olim ketidan ergashishadi. Ko‘chalar odamga to‘lib ketadi. Chang-to‘zon ko‘tariladi. Ko‘chadagi shov-shuv qasr tinchini buzadi. Xalifaning xotini qasr derazasidan tashqariga boqib:
– Tinchlikmi, bu ne g‘avg‘o, olamon qayoqqa ketur? – deydi.
– Tinchlik, Xurosondan bir olim kelibdi, odamlar uning istiqboliga shoshmoqda.
– Haa, Horun ar-Rashidning mulki emas, mana buning mulki haqiqiy mulk ekan. Xalifa Horun bu qadar xaloiqni jamlash uchun ozmuncha mirshabni ishga solgaymi?!"
Xatib Bag‘dodiy deydi: "Ibn Muborak Bag‘doddan Missiysa tomonga chiqdi. Yo‘lda unga bir necha kishi hamroh bo‘ldi. Abdulloh ularga yordam bermoqchi bo‘ldilar,lekin hamrohlar juda tortinchoq, uyatchan kishilar ekan. Olim buni payqab: "Yo‘l xarajatlarini o‘rtada qilsak?" dedilar. Fikr hammaga ma’qul keldi. Hamyonlar bir joyga jamlandi. Kimdir 20 dirham (kumush tanga), kimdir 20 dinor ( tillo tanga) qo‘ydi. Safar davomida Abdulloh sarf xarajatlarni qilib bordilar. Shaharga yetib kelingach: "har kim o‘z hamyonini olsin" dedilar. Hamrohlar hamyonlarini olib hayratda qoldilar.
– Men 20 dirham qo‘yib edim, bunisi ortiqcha.
– Men 20 dinor qo‘yib edim, bunisi ortiqcha.
– Ajabo, Allohning baraka berishini inkor etasizlarmi? – dedilar olim.
Zahabiy deydilar: "Abdulloh ibn Muborak marvliklar bilan hajga kelayotib, "hammalaring hamyoningizga ismingizni yozib mana bu sandiqqa solinglar," dedilar. Hamyonlar yig‘ilib sandiqqa solindi. Marvdan chiqib Bag‘dodga yetib kelishdi. Yo‘l davomida Abdulloh ularga mazali, tansiq taomlar, boldan totli shirinliklar, xilma xil mevalar harid qilib bordilar. Shu zaylda Madinaga yetib kelishdi. Madinada Rosululloh r masjidlarida namoz o‘qib, ziyoratni ado qilishgach "ahli ayollaringiz Madinadan nimalar olishni tayinlagan bo‘lsa barini olinglar," dedilar. Hojilar kerakli sovg‘alarni harid qilib Makkaga yo‘l olishdi. Makkaga yetib kelishganda ham ayni shu hol takrorlandi. "Ahli ayollaring Makkadan olishni tayinlagan matolarni olinglar. "Haj ham nihoyasiga yetdi. Marvlik hojilar qanday izzat-ikromda kelgan bo‘lsalar, shunday izzat-ikrom va hurmatda o‘z uylariga qaytdilar. Uch kundan so‘ng Abdulloh ibn Muborak hojilarni uylariga mehmonga taklif qildilar. Bir ozdan keyin mehmonxonaga hojilarga tanish sandiq olib kirildi. Mezbon sandiqni ochib "marhamat qilib hamyonlarigizni olsalaring" dedilar. Hamyonlar hajdan oldin qanday qo‘yilgan bo‘lsa shundog‘icha turardi."
Qadimda hojilarga xizmat ko‘rsatish oliy sharaf hisoblangan. Hatto johiliyatda ham hojilarga xizmat qilishga shoshilishardi. Islom kelgach bu ihtirom yanada ortdi. Salafi solihlar hajga ehrom bog‘lashdan oldin shoshilgancha hamrohlarining qo‘lidan tutib "qasam Allohgakim, haj tugaguncha ozuq-ovqat mendan," derdilar. Yana birlari "qasam Allohgakim, turar joy mendan" desa, uchinchisi "baraka topkurlar, yo‘l kirosi mendan", deb ezgu ishlarda musobaqa qilar edilar. Faqatgina haj savobi bilan emas, balki Allohning mehmonlariga xizmat ko‘rsatish savobiga ham noil bo‘lib ketardilar. Hozir esa... Allohning o‘zi kechirsin... Hojini talash, hojini aldash, Baytulloh deb yo‘lga chiqqan Rahmon mehmonini ranjitish, qing‘ir yo‘llar bilan uni tunash, narx-navoni ko‘tarish, goh begonadan, goh o‘znikidan kelajak firibgarlik, moddiy yoki ma’naviy yordamga muxtoj hojininig ahvolini ko‘ra bila turib beyordam tashlab ketish, xiyla nayranglar oddiy holga aylangan. Bilmadim, Buyuk Sultonimiz o‘z mehmonlariga hiyla ishlatganlarga qanday jazo hozirlagan ekan?!
Fuzayl ibn Iyoz deydi: "Ibn Muborak har yili faqirlarga yuz ming dirham infoq qilar edi.( Ikki yuz dirhamga ega bo‘lgan kishiga zakot vojib bo‘ladi.)
Hibbon ibn Muso deydi: "Abdulloh ibn Muborakning haddan ortiq sadaqa qilishini qoralashdi. Ayniqsa o‘zining shahridan boshqa shaharlardagi ahli ilmlarga moddiy yordam berishini tanqid ostiga olishdi. "Men shundayin sadoqatli, fazilatli ahli ilmlarni bilamanki, ular hayotlarini ilmga bag‘ishlashgan. Biz ularni o‘z hollariga qo‘ysak ilm (bozorlarda) zoe bo‘ladi. Agar ularga ko‘maklashsak Muhammad alayhissalom ummati ichida ilm tarqaladi. Payg‘ambarlikdan keyin eng afzal ish ilm tarqatishdir", dedilar.
Muhammad ibn Iso deydi: "Ibn Mubork Tarsusga ko‘p kelib turardilar, yo‘lda Raqqaga tushib o‘tardilar. Raqqada yoshroq bir yigit ibn Muborak huzurlariga kelib hadis eshitardi, olim xizmatlarini qilardi. Bu gal kelganlarida yigitni ko‘rmadilar. U haqida so‘rab surishtirdilar. (Rosululloh r odati sharifalaridan biri bir necha kun ko‘rmay qolgan ashoblarini surishtirib qolar edilar.) Abdullohga yigitning mahbusligini aytishdi.
– Nega hibsga olishdi?
– O’n ming dirham qarzini to‘lay olmaganligi uchun.
– Qarzni kimdan olgan ekan?
– Falonchidan.
– U kishining uyini ko‘rsata olasizmi?
– Bajonidil.
Abdulloh ibn Muborak barcha muhim ishlarini tashlab, yigitga qarz bergan kishining uyiga shoshib bordilar. O’n ming dirhamni uning qo‘liga berib "yigit shu bugun hibsdan bo‘shatilmog‘i darkor, uqdingmi?" dedilar. Pul berganlarini sir tutmog‘ini qattiq talab qilib "qarzni men to‘laganimni hech kimga aytmasligingga qasam ich. Men vafot etganimdan so‘ng aytsang aytaver, " dedilar.
Yigit o‘sha kuniyoq hibsdan ozod qilindi. Buni eshitib Abdulloh quvonib ketdilar. Bir necha kundan keyin yigit bilan ko‘rishib qoldilar.
– Omonmisiz, daragingiz yo‘q?
– Hazrat, qarz bois hibsda edim
– Hibsdan qanday ozod bo‘ldinigiz?
– Kimdir qarzimni to‘lab, meni qamoqdan chiqarib oldi.
– Kimligini bildingizmi ?
– Bilolmadim taqsir, o‘zini maxfiy tutur
– Alhamdu lilloh.
Abdulloh ibn Muborak yigitning kechagi gapdan bexabarligidan mamnun bo‘ldilar. Ibn Muborak olamdan o‘tganlaridan keyin yigit qarzni kim uzganligini bilib, haqlariga uzoq duo qildi.
Shu inson boshqa ko‘plab boylar qatori topgan boyligiga aysh-ishrat sursa bo‘lmasmidi? Ko‘kka tutash baland binolar qurib, naqshinkor uylar ichida rohatlansa bo‘lmasmidi? Zamonaviy, eng oxirgi tipdagi favvoralardan (fontan) qurdirib, favvora salqinida surunkasiz kayfu safo sursa bo‘lmasmidi? Bu kabi savollar zamondoshimiz fikrini cho‘lg‘aydi. Ha, bo‘lar edi, deb javob beriladi hayotning hammasini ayshgohga aylantirishni istovchi zamondoshimizga. Topgan mol mulkini tuproqqa chaplab Fir’avn va Homonnikidan qolishmaydigan hashamatli binolar, keragidan ortiq ichkarima-ichkari xonalar, o‘ynoqi, raqqosa favvoralar qurdirishga imkoniyati bor edi. Lekin u kishiga mol topish uchun berilgan zakovat, molni ishlata bilishga ham berilgan ekankim, peshona terisi bilan topgan mollarini faqatgina foydali o‘ringa sarfladilar. Topgan moli bilan ham dunyosini, ham oxiratini obod qilishga urindilar. Bugun qasr deb qurajak binosi, ertaga eskirib tovuqkatakka aylanishini anglab yetdilar.
Moddiy tizimdan ta’sirlanib "zakotini chiqarib qo‘ysa bo‘ldida, qolgani o‘zining ixtiyorida, nima qilsa o‘z xohishi , uy quradimi, qasr quradimi, u kishining shaxsiy ishi", deb xom o‘ylab dabdabali hayotga berilgan zamondosh mo‘minni ibn Muborak tutimi unchalik qoniqtirmaydi, nachora. Haqiqatni qulog‘ingizgacha yetkazish bizning vazifa, qulog‘ingizga yetgan haqiqatni aqlingizga va iymoningizga yetkazish sizning vazifangiz, eshitib, bilganlaringizga amal qilish esa iymoningiz vazifasi. Iymon but, sog‘lom bo‘lsa, egasini yaxshilkka undaydi, iymon nochor, xasta bo‘lsa turli bahonalarni istaydi.
Pul topishning yo‘lini bilgan olimimiz, pulni qayga sarflashni ham bilib o‘tkinchi rohatlarga aldanmadilar. Mol dunyolarini mol dunyo berguvchining yo‘lida infoq etdilar. Oqibatda dunyoda yaxshi nom qoldirdilar, oxiratlarini obod qildilar. Abdulloh ibn Muborak xolis niyati, oqilona tadbiri bilan yaxshi nom qoldirgan bo‘lsa, ayshu ishratga berilgan, topganini yeb ichib kayfu safo qilgan o‘sha davr boylaridan nom nishon qolmadi. Ba’zilar "ishning ko‘zini" bilib pulni yaxshi topishadi, lekin o‘sha pulni yaxshi o‘rinlarga ishlatishni bilishmaydi. (Bu xususda "Molingni qanday ko‘paytirishing mumkin?" degan sarlavha ostidagi risolamizda batafsilroq bahs yuritamiz, insha Alloh.)
Abdulloh ibn Muborak haqida yanada ko‘proq ma’lumot olish uchun Zahabiyning سيرأعلام النبلاء nomli kitoblarning 8-jildiga va Xatib Bag‘dodiyningتاريخ بغداد nomli kitoblarning 10-jildiga murojaat qilishingiz mumkin.

Demak, kishi bir vaqtning o‘zida tolibi ilm, obid, ishchi, hunarmand, davlat arbobi, katta sarmoyador va shuning bilan birga olim ham bo‘lishi mumkin ekan. Shuni qayta takidlash o‘rinliki, Islom dini ilmga undaydi. Bu hammaga ma’lum, oydek ravshan, isbot talab qilinmaydigan haqiqatdir. "Din ilmga qarshi" deyilgan uydirma gap esa asossizdir. Behayo va beiymonlarning odamlarni dindan bezdirish uchun o‘ylab topgan bo‘htonidir. U gapga laqqa tushib ishonish esa, poezd bilan kema bir biriga qarama-qarshi kelib to‘qnashib ketibdi, deyilgan xabarga laqqa tushishdek gap. Poezd bilan poezd to‘qnashishi mumkin. Keng osmonda parvoz qilayotgan ikki uchqich bir biri bilan to‘qnashishi mumkin. Ammo poezd bilan kemaning bir biriga qarshi kelib to‘qnashishi aslo mumkin emas. Shuningdek Islom bilan ilmning bir biriga qarshi bo‘lishi aslo mumkin emas. Islom manfaatsiz – insoniyatga foydasi tegmaydigan ilmga qarshidir.
Bir universitetga kirolmay o‘qishni yig‘ishtirib qo‘yish oqilona tadbir emasligini anglayotganingiz chog‘ida, sizni shonli tariximizga sayohat qilishga chorlaymiz. Shukuhli tariximizning mavzuimizga oid porloq sahifasini ochib o‘qishga taklif qilamiz.

 Hayrulla Hamidov, Islom.Uz